Osmanlı Duraklama ve Gerileme Dönemi, 1606 Zitvatorok Antlaşması’ndan 1792 Yaş Antlaşması’na uzanan iki yüzyıllık süreçte askeri, siyasi ve toplumsal dönüşümlerle doludur. Bu makalede: klasik düzenin çatırdaması, iç ve dış isyanlar, reform çabaları, büyük savaşlar ve dağılmanın ayak sesleri ayrıntılı ve akıcı şekilde anlatılır.
Zitvatorok ve Sonrası: Siyasi Dengelerin Değişimi (1606-1699)
“ﺯﻳﺘﻔﺎﺗﻮﺭﻭﻙ ﻋﻨﺪﻩ ﺳﻠﺤﺎﻡ ﺑﺎ ﺷﺎﻩ ﺭﻭﻡ ﺑﺎﺷﺪ.”
(Çeviri: “Zitvatorok’ta barış yapıldı ve Roma şahı ile eşitlik kabul edildi.”) ¹
1606 Zitvatorok, Avusturya ile padişahın “eşit” statüde olduğu ilk resmî antlaşma. Ardından Hotin (1621), Vasvar (1664), ve Karlofça (1699) ile Osmanlı Avrupa’da savunmaya çekildi. Polonya, Avusturya, Venedik ve Rusya ile sürekli savaşlar devleti yıprattı.
Köprülüler ve Reform Arayışları (1656-1718)
Köprülü Mehmed Paşa ve oğlu Fazıl Ahmed Paşa, kısa sürede mali düzeni toparladı, Girit ve Uyvar fetihleriyle geçici “toparlanma” sağladı. Ancak Celâlî İsyanları, Anadolu’nun büyük bölümünü tahrip etti. Tımar sistemi giderek çöktü, iltizam ve malikâne ağırlık kazandı.
Lâle Devri ve Batılılaşma (1718-1730)
1718 Pasarofça Antlaşması sonrası Lâle Devri başladı. Matbaanın girişi (İbrahim Müteferrika), Batı tarzı mimari ve sanatın yayılması, Tulumbacı Ocağı ve yeni bahçeler gündelik yaşamı değiştirdi. Lâle Devri’ni “barış ve yenilik çağı” diye anlatsam da; metin üzerinde düzeltmem gerek—“barış kısa sürdü”, 1730 Patrona Halil İsyanı ile sona erdi.
Karlofça, Pasarofça ve Toprak Kayıpları (1699-1792)
- Karlofça Antlaşması (1699): Macaristan, Podolya ve Azak Rusya ve Avusturya’ya bırakıldı; Osmanlı Batı’da ilk büyük toprak kaybını yaşadı.
- Pasarofça (1718): Banat ve Sırbistan kaybedildi, Balkanlar’da Osmanlı egemenliği zayıfladı.
- Küçük Kaynarca (1774): Kırım’ın bağımsızlığı ve sonrasında Rusya’ya geçişi; Karadeniz’de Osmanlı üstünlüğünün sonu.
- Yaş Antlaşması (1792): Osmanlı, Rusya’nın Karadeniz kıyılarındaki hâkimiyetini resmen kabul etti.
İç İsyanlar, Merkezi Otorite ve Yeniçeri Sorunu
- Celâlî İsyanları: Vergi artışları ve tımar düzeninin bozulmasıyla Anadolu’da büyük sosyal patlamalar yaşandı.
- Kapıkulu ve Yeniçeri: Askerî disiplinsizlik, askeri teknoloji geriliği ve rüşvet sarmalı.
- Ayanlar ve Derebeylik: Yerel eşrafın güçlenmesiyle merkezî yönetimin otoritesi zayıfladı.
- Ekonomi: Enflasyon, tağşiş (para değerinin düşmesi), kapitülasyonların suistimali ve dış borç.
Islahat Hareketleri ve Modernleşme Arayışları
- III. Ahmed, I. Mahmud, III. Selim: Nizam-ı Cedid ordusu, ilk daimi elçilikler, askeri ve teknik okullar, Avrupa’ya öğrenci gönderilmesi gibi ilk modernleşme hamleleri.
- Humbaracı Ahmed Paşa: Topçu ve teknik askerî eğitimde yenilikler, Batıdan uzman getirtilmesi.
- Saray ve mimaride barok ve rokoko etkileri: Nuruosmaniye ve Laleli camileri örnek.
Liste – Duraklama ve Gerileme Dönemi Kilit Olayları
- 1606 – Zitvatorok Antlaşması
- 1656 – Köprülü Mehmed Paşa Vezirliği
- 1699 – Karlofça Antlaşması
- 1718 – Lâle Devri
- 1730 – Patrona Halil İsyanı
- 1774 – Küçük Kaynarca
- 1792 – Yaş Antlaşması
Tablo – Osmanlı Duraklama ve Gerileme Dönemi Padişahları
Aşağıdaki tabloda bu dönemin öne çıkan padişahları, saltanat yılları ve başlıca olayları listelenmiştir.
| Padişah | Saltanat | Başlıca Olaylar |
|---|---|---|
| I. Ahmed | 1603-1617 | Zitvatorok, Sultanahmet Camii, Celâlî İsyanları |
| IV. Murad | 1623-1640 | Bağdat’ın alınması, tütün ve alkol yasağı, disiplin |
| IV. Mehmed | 1648-1687 | Girit’in fethi, Köprülüler Dönemi, Viyana bozgunu |
| III. Ahmed | 1703-1730 | Lâle Devri, matbaanın girişi, Patrona Halil İsyanı |
| I. Mahmud | 1730-1754 | Patrona sonrası ıslahat, Humbaracı Ahmed Paşa |
| III. Selim | 1789-1807 | Nizam-ı Cedid, modern ordu ve diplomasi |
SSS (FAQ)
Osmanlı Duraklama ve Gerileme Dönemi ne zaman başlar, ne zaman biter?
→ 1606 Zitvatorok Antlaşması ile başlar, 1792 Yaş Antlaşması’na kadar sürer.
Bu dönemin en önemli antlaşmaları hangileridir?
→ Zitvatorok, Karlofça, Pasarofça, Küçük Kaynarca ve Yaş Antlaşmaları.
Köprülüler kimdir, neden önemlidir?
→ Köprülü ailesi, mali ve askeri reformlarla devlete geçici bir toparlanma sağladı.
Lâle Devri niçin Batılılaşma sürecinde önemlidir?
→ Matbaanın girişi, Avrupa tarzı bahçeler, Batı mimarisi ve sanatı ile kültürel değişim başlatıldı.
Tımar sisteminin çöküşü neye yol açtı?
→ Ordu zayıfladı, merkezi otorite sarsıldı, ayan ve derebeylikler güçlendi.
Sonuç
Osmanlı Duraklama ve Gerileme Dönemi, klasik askeri ve idari yapıların zorlanmaya başladığı, batıda toprak kayıpları ve içeride reform arayışlarının öne çıktığı yüzyıllardır. Köprülüler, Lâle Devri ve ıslahat hareketleri gibi geçici yükselişler olsa da, Karlofça ve Küçük Kaynarca ile beraber çöküş kaçınılmaz hale gelmiştir. Dönemin mirası, sonraki ıslahat ve modernleşme çabalarına zemin hazırlamıştır.
→ Sonraki Makale: Osmanlı Dağılma ve Islahat Dönemi
