III. Selim’in Nizam-ı Cedid programı, Osmanlı’da ateş gücü ve idare düzenini çağın gereklerine uyarlama girişimiydi; engel ise eski düzenin direnciydi.
İçindekiler
5N1K
- Ne? Askerî-mali-idarî modernleşme paketi; yeni ordu, yeni mali disiplin, yeni mektepler.
- Ne zaman? 1790’lar—1807 arası yoğunlaştı.
- Nerede? İstanbul merkezli; Levent/Tophane talim meydanları, yeni kışlalar.
- Neden? Rus-Avusturya savaşları sonrası açılan teknoloji/organizasyon makasını kapatmak.
- Nasıl? Avrupa tarzı eğitim, talim, subaylaşma; gelirlerin “İrad-ı Cedid” hazinesine yönlendirilmesi.
- Kim? III. Selim, reformcu bürokratlar, mühendis-müderris kadroları; muhalif Yeniçeri ve çıkar ağları.
Hangi Kavramlar Bilinmeli?
- İrad-ı Cedid — Nizam-ı Cedid’i finanse eden yeni gelir havuzu.
- Mühendishane — Harp teknolojisi ve haritacılık eğitimi veren okul.
- Vak’a-i Hayriye — (Daha sonraki dönem) Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılması.
Nizam-ı Cedid Özet Tablo
| Konu | Uygulama | Kısa Not |
|---|---|---|
| Ordu | Avrupa tarzı talim, kıyafet, kışla | Yeniçeri dışında ayrı bir yapılanma |
| Maliye | İrad-ı Cedid hazinesi | Gelirlerin ring-fenced kullanımı |
| Eğitim | Mühendishane, dil ve teknik dersler | Topçu/istihkâm modernizasyonu |
| Sonuç | 1807 isyanıyla akamete uğradı | Süreklilik II. Mahmud’da görünür |
Arka Plan ve Değerlendirme
Nizam-ı Cedid’in iddiası sade: “Savaş çağdaş bir bilim ve organizasyon işidir.” … Esas sorun, yeniyi finanse ederken eskinin menfaat ağlarına dokunmaktı. İrad-ı Cedid’in gelir aktarımı, rant paylaşımını bozdu; Yeniçeri-ulema-esnaf koalisyonu siyasal baskı kurdu. 1807’de Kabakçı İsyanı programı dağıttı; ama tohumlar, II. Mahmud ve Tanzimat’ta yeşerdi.
“Nizam yenilenmeden zafer yenilenmez.” — reformcu aklın özeti
Bugünden bakınca Nizam-ı Cedid, başarısız bir “pilot” değil; başarı-başarısızlık karışımı bir geçiş köprüsüdür.
Editör Notu
Kronikleri modern literatürle çaprazladık; programı tek bir “ordu projesi”ne indirgememek lazım: mali ve eğitim boyutu belirleyicidir.
SSS
Neden tepki gördü?
Gelir dağılımını, ayrıcalıkları ve kurumsal hiyerarşiyi sarstı.
Geride ne bıraktı?
Mektep ve talim geleneği; II. Mahmud reformlarına hazır zemin.
Kaynakça
- Halil İnalcık, Devlet-i Aliyye
- Ş. Mardin, Türk Modernleşmesi
- Britannica: “Selim III; Nizam-i Djedid”
