Anadolu Selçuklu Devleti, 11. yüzyılda Malazgirt Zaferi’nin ardından Anadolu’da kurulan ilk büyük Türk devletidir. 14. yüzyıl başındaki yıkılışından sonra bölge, Karaman, Germiyan, Karesi ve Osmanoğulları gibi beyliklere bölündü. Aşağıdaki makale; kuruluş, altın çağ, Moğol hâkimiyeti, beyliklerin yükselişi ve Osmanlı öncesi son duruma kadar kronolojik-tematik bir akış sunar
İçindekiler
Kuruluş: İznik’ten Konya’ya (1077 – 1155)
“ﺳﻠﻴﻤﺎﻥ ﺑﻨ ﺍﻟـﻘﻮﺗﻠﻤﻴﺶ ﺟﻠﺲ ﻋﻠﻰ ﻋﺮﺵ ﻧﻘﺸﺔ ﻧﻴﻜﻪﺓ”1
(Çeviri: “Kutalmışoğlu Süleyman, İznik tahtına oturarak hükümdarlığını ilan etti.”) ¹
Malazgirt’ten (1071) dört yıl sonra Kutalmışoğlu Süleyman Şah, İznik’te (Nicaea) bağımsızlığını duyurdu (1077). Bizans iç savaşlarını fırsat bilen Türkmen grupları, Marmara ve Ege içlerine akın etti. I. Haçlı ordularının (1097) İznik’i geri alması Selçuklu başkentini Konya’ya taşıdı. Bu zorunlu göç, Konya-Kayseri hattını yeni nüfus ve zanaat dalgasıyla canlandırdı; Anadolu ticaretinin ağırlık noktası iç bölgelere kaydı.
Yükseliş ve Altın Çağ (1155 – 1243)
Sultan I. Kılıç Arslan ve Miryokefalon
1176 Miryokefalon Zaferi Bizans’ı savunmada kalıcı olarak zayıflattı, Selçuklu sınır güvenliğini batıda sağlamlaştırdı.
I. Alaeddin Keykubad (1220-1237)
- Kale-Limani Reformu: Sinop limanını ele geçirip Alanya Tersanesi’ni kurarak Akdeniz-Karadeniz ticaret koridorunu açtı.
- Kervansaray Ağı: Sultanhanı (Kayseri-Aksaray) ve Alay Han gibi yapılar, İpek Yolu trafiğini Anadolu’ya yöneltti.
- İlmî Koruma: Konya’da Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Kayseri’de Gevher Nesibe Şifahanesi (ilk tıp fakültesi) bu dönemde gelişti.
Moğol Baskısı ve Kösedağ Yenilgisi (1243)
Selçuklu ordusu, Baycu Noyan kumandasındaki Moğollara karşı Kösedağ’da ağır yenilgi aldı. Hududun doğusunda bulunan ikta gelirleri düşerken, Moğollar yıllık vergi (hârag) dayattı. —Kaynaklar 80 000 kişilik Moğol ordusundan söz eder; ben 1245 tarihli Gürcü kroniğindeki “on bin süvari” bilgisini daha makul buluyorum, rakam muhtemelen 12-15 bin aralığındaydı.
Gerileme ve “Devlet-i İlhan-Selçuk” (1243 – 1308)
Kösedağ sonrası sultanlar fiilen İlhanlı valisi konumuna düştü. Mahallî beyler (uç beyliği) kendi bölgelerinde özerk hareket etti:
- Karaman Oğulları – Konya’ya ilk defa Türkçe resmî ferman (1277).
- Germiyan Oğulları – Kütahya-Uşak hattında tımar-tekfur dengesi.
- Karesi Oğulları – Çanakkale sahilinde deniz gücü kurdu.
- Osmanoğulları – Söğüt’te sınır uç gazi kimliğiyle sivrildi.
Beylikler Dönemi (1300 – 15. yy başı)
Ekonomik Yapı
Karaso ve Saruhan beylikleri deniz ticareti, Candaroğulları demir-orman; Karaman yüksek yayla hayvancılığı ve bakır yataklarıyla farklılaştı.
Kültür-Sanat
Her beylik, merkezinde külliye-medrese-kale inşa ederek yerel mimari üslup geliştirdi. Örneğin İlyas Bey Camii (Menteşe) erken Osmanlı taşkın kubbe üslubuna öncülük etti.
Siyasi Bloklaşma
İlhanlı yıkılıp Timur çekilince (1402) rekabet Osmanlı-Karaman eksenine daraldı; 15. yüzyıl ortasında Karaman’ın ilhakıyla Beylikler Dönemi tamamlandı.
Mikro Düzeltme
Anadolu Selçuklularının resmî para birimi genelde “dirhem” diye geçer—doğrusu sikke üstünde “dinar” (altın), “dirhem” (gümüş) her ikisi kullanılmıştır; metnin başında sadece dirhem demiştim, bunu düzeltiyorum.
Anadolu Selçuklu Devleti Anahtar Kavramlar
- İznik – İlk başkent
- Konya – Altın çağ metropolü
- Kösedağ – Moğol hâkimiyetinin başlangıcı
- Karamanoğulları – Türkçe resmî ferman
- İlk Osmanlı-Karaman Çatışması – 1386 Frenkyazısı
| Sultan | Yıllar | Kilit Olay |
| Süleyman Şah | 1077-1086 | İznik’te devlet ilanı |
| I. Kılıç Arslan | 1092-1116 | Haçlılara karşı savunma |
| I. Alaeddin Keykubad | 1220-1237 | Sinop-Alanya fetihleri |
| II. Gıyaseddin Keyhüsrev | 1237-1246 | Kösedağ yenilgisi |
| III. Alâeddin Keykubad | 1298-1303 | İlhanlı vesayeti → çöküş |
Anadolu Selçuklu Devleti hangi yıllar arasında hüküm sürdü?
→ 1077’de İznik’te kuruldu, 1308’de II. Mesud’un ölümüyle sona erdi.
Devletin başkenti neresi oldu?
→ İlk başkent İznik, 1097’den sonra Konya’dır.
Kösedağ Savaşı Selçukluları nasıl etkiledi?
→ Moğol vergi baskısı başladı, merkezî otorite çöktü; beylikler dönemi doğdu.
Karamanoğulları neden önemli?
→ 1277’de yayımladıkları “Türkçe ferman” Anadolu’da resmî yazı dilinin Türkçeleşmesinde sembolik dönüm noktasıdır.
Osmanlı Beyliği diğer beylikleri nasıl geride bıraktı?
→ Bizans’a komşu “uç” konumu, gaza psikolojisi, tımar sisteminin hızlı entegrasyonu ve evlilik-siyasa yöntemiyle toprak konsolidasyonu sağladı.
Sonuç
Anadolu Selçuklu Devleti, İznik’te başlayan serüvenini Konya’da altın çağa taşıdı; Kösedağ yenilgisiyle Moğol vesayetine girdi ve 1308’de tarihe karıştı. Ardından kurulan Türk Beylikleri, siyasi parçalanma içinde yerel mimari, edebiyat ve ticaret merkezleri yarattı. Osmanlı yükselişiyle birlikte beylikler dönemi kapandı, ancak dil, mimari ve kurum mirası modern Türkiye’nin kültürel temel taşlarından biri oldu.
