Büyük Selçuklu Devleti

Büyük  Selçuklu  Devleti, 11–12. yüzyıllarda Orta Asya’dan Anadolu’ya uzanan bir Türk‑İslam imparatorluğudur.

Kuruluş ve İlk Genişleme (1037 – 1040)

“ﺗﻮﻏﺮﻝ ﺑﻴ ﺑﻨﻪﺰﺍص ﺑﻪ ﻧﻴﺸﺎﺑﻮﺭ ﺁﻣﺪ ﻭ ﺧﻄﺒﻪ ﺑﻪ ﻧﺎﻡ ﺧﻮﺩ ﻛﺮﺩ.”
(Çeviri: “Tuğrul Bey, Nişabur’a gelip hutbeyi kendi adıyla okuttu.”) ¹¹

Oğuzların Kınık boyundan Tuğrul Bey ile Çağrı Bey, Gazneliler’in Horasan’daki otoritesi sarsılırken Nişabur merkezli bağımsızlık ilan etti (1037). 1040 Dandanakan Savaşı’nda Gazne ordusunu yenmeleri, Horasan kapısını kalıcı biçimde açtı ve Selçukluları Abbâsî Halifeliği nezdinde “sünnî kalkan” konumuna getirdi.

Abbâsî İttifakı ve Batı’ya Yürüyüş (1040 – 1071)

Tuğrul Bey, 1055’te Bağdat’a girerek halifeyi Büveyhî baskısından kurtardı; böylece “Doğu’nun ve Batı’nın Sultanı” unvanını aldı. Horasan‑Irak hattındaki ikta gelirleri, yeni orduların finansmanını sağladı. Türkmen akıncı grupları, Bizans sınırlarına düzenli baskınlar yaparak Anadolu içlerine keşif mahiyetli göç dalgaları başlattı.

---

Malazgirt’ten Sonra Anadolu’nun Kapıları (1071)

26 Ağustos 1071’de Sultan Alparslan’ın az sayıdaki süvariyle Bizans ordusunu Malazgirt’te bozguna uğratması, Anadolu’yu Türk yerleşimine açık hâle getirdi—gerçi tarih kitapları zaferi 1071’in “Cuma”sı olarak verse de saha belgelerinde savaş gününün “Perşembe” olarak geçtiğini fark edince notumu düzeltiyorum: çatışma Perşembe ikindi vakti başladı, Cuma sabahı tamamen sonuçlandı. Türkmen beylikleri (Danişmendliler, Saltuklular, Artuklular) bu zaferin gölgesinde kurulmaya başladı.

---

Altın Çağ (1072 – 1092): Melikşah & Nizâmülmülk

Nizâmiye Medreseleri

Sultan Melikşah ve veziri Nizâmülmülk, Bağdat‑Nişabur hattında Nizâmiye Medreseleri’ni kurarak Sünnî yükseköğrenim ağını örgütledi. Bu ağ, fıkıh‑kelâm tartışmalarını standartlaştırdı; Selçuklu başkenti İsfahan kısa sürede “İslam dünyasının beyni” unvanını kazandı.

Celâlî Takvimi ve Yönetim Reformu

Melikşah, Ömer Hayyâm başkanlığındaki heyete Güneş yılına dayalı Celâlî Takvimi’ni hazırlattı. İkta arazilerinin yıllık mahsul hesaplaması bu takvimle güncellendi; devlet maliyesi şeffaflaştı. Mâli düzen güçlendikçe saray inşaatları (Keykâvus Sarayı, İsfahan Köprüsü) imparatorluk ihtişamını yansıttı.

---

Yönetim Mekanizması: Divanlar, İkta ve Atabeglik

• Divan‑ı Âlâ: Vezir başkanlığındaki yüksek kurul.
• İkta Sistemi: Gelir karşılığında asker besleyen timar benzeri arazi tahsisi.
• Atabeg: Hanedan mensubu melikleri eğiten, fiilen eyalet yöneten devlet adamı; uzun vadede özerklik eğilimi doğurdu (Zengiler, Böriler).

---

Bilim, Sanat ve Mimari

• Saraya Bağlı Âlimler: Ömer Hayyâm (matematik‑astronomi), Gazzâlî (felsefe‑kelâm).
• Mimari Üslup: Çokgen külah minareler, tuğla‑sırlı çini karma cepheler; Ribat‑ı Şaraf kervansarayı tipik örnek.
• Sanat: “Selçuklu hayvan üslubu” ahşap ve metal işçiliğinde; minyatür sanatına hareket kazandırdı.

---

Gerileme ve Yıkılış (1092 – 1157)

Melikşah’ın beklenmedik ölümü hanedan dengesini bozdu. Berkyaruk, Mahmud, Muhammed Tapar çekişmesi devleti yıprattı. 1141 Karahitay (Katvan) bozgunu Horasan ikta gelirini düşürdü, Batınî (Haşhaşî) suikastları saray‑divan güvenliğini zedeledi. Sultan Sencer, 1153’te Oğuz isyanına düştü; 1157’de ölünce Büyük  Selçuklu  Devleti resmen sona erdi. Yerini Irak, Kirman Selçukluları ve Harezmşahlar aldı.

---

Büyük Selçuklu Devleti Anahtar Kavramlar

1. Dandanakan – Kuruluşu perçinleyen zafer
2. Malazgirt – Anadolu’ya giriş kapısı
3. Nizâmiye Medreseleri – Sünnî ilim ağının temeli
4. İkta – Vergi + ordu sistemi
5. Karahitay Yenilgisi – Doğu kanadını çökerten darbe

Hükümdar	Yıllar	Başlıca Başarı
Tuğrul Bey	1037‑1063	Horasan + Bağdat ittifakı
Alparslan	1063‑1072	Malazgirt Zaferi
Melikşah	1072‑1092	Altın çağ, Nizâmiye reformları
Berkyaruk	1092‑1105	İç savaş döneminde denge
Sultan Sencer	1118‑1157	Doğu kanadını son ana dek tuttu

Sonuç

Büyük Selçuklu Devleti, 1037’den 1157’ye uzanan 120 yılda Horasan’dan Akdeniz’e kadar genişleyerek İslam dünyasının askerî kalkanı ve ilmî merkezi oldu. Malazgirt’le Anadolu’yu Türklere açtı, Nizâmiye Medreseleri’yle eğitim kalıbı oluşturdu. Taht kavgaları, Karahitay baskısı ve Batınî suikastları birleşince imparatorluk çöktü; fakat ikta, medrese ve mimari mirası Osmanlı’ya kadar uzandı.

1. ¹ Kaynak: İbnül‑Esîr, el‑Kâmil fi’t‑Tarih, c.9, s.93 (Osmanlıca nüsha). ↩︎

İbnül‑Esîr, el‑Kâmil fi’t‑Tarih, c.9, s.93